म अनि दाइ !

बाराको दुर्गम गाविसको पनि दुर्गम वडामा मेरो घर । स–साना झुपडी घरहरुले बनेको तामाङहरुको एउटा ठूलो बस्ती माझमा हामी एक क्षेत्री परिवार । कमजोर आर्थिक अवस्था भएको परिवार, अझ स्पष्ट भन्नुपर्दा खान लाउन धौ धौ भएको परिवार । आमा ४ बजे सखारै उठेर दैलो पोती, पानी ल्याईवरी, गाइबाखा्रलाई कुँडो पकाइसकेर हामीलाई उठाउनुहुन्थ्यो । आमाले बोलाएको आवाज कानमा पर्नासाथ म जुर्मुराउदै उठ्थें। आमाको स्वर ठूलो थियो । कुखुरालाई आहारा छरेर आह...आह...आह....भनेर बोलाउदा पनि पल्लो गाँउसम्म सुनिन्थ्यो । म आमासँग निकै डाराउँथें तर दाइ भने टेरपुच्छर लाउदैनथ्यो । त्यही भएर त बेलाबेलामा आमाको सिम्कना र झापड् भेटाउथ्यो । आमाले उस्लाई कुटेको झोक फेर्न त्यतीकै पनि मलाई आएर चड्काउथ्यो । सायद त्यती गरेपछि आमाप्रतिको उस्को रिस मथ्र्यो होला, तर बिचरी मेरो के दोष थियो र । आमाले उस्लाई कुटेपछि अब दाइले मलाई कुट्छ भनेर सोचे हुन्थ्यो ।  म जति कुटाइ खाएपनि मरिगए आवाज निकालेर रुन्नथें । किन कि म रोएको छिमेकीले थाहा पाए भने म आफ्नो घोर बेइज्जत भएको ठान्दथे । म रोएँ भने दाइ “छि सिगाँनी बुडीले ल्यातल्यात सिंगान बगाइ” भन्दै कराउथ्यो । नकराओस पनि किन आँशु भन्दा धेरै सिंगाननै  बग्थे मेरा ।  कहिलेकाहीँ त सिंगान बेलुन जसरी फुलेर लाजैमर्नू पाथ्र्यो ।

टोलबाट दाइ र म बाहेक कोही स्कुल जाँदैनथे, एक त स्कुल नजिक थिएन, अर्को कुरा मतवालीहरु छोराछोरीलाई पढ्न पठाउन भन्दा गोठालो पठाउनुमा फाइदा सोच्दथे । मेरी आमाले एक कक्षा पनि पढ्नुभएको छैन। स्कुलको मुख कस्तो हुन्छ समेत थाहा छैन रे वाहाँलाई । त्यही इखले गर्दा वहाँले नाबालाक छोराछोरीलाई झन्डै दुइतिन किलो मिटर परको स्कुलमा  भएपनि भर्ना गरिदिनुभएको थियो । स्कुल जान त मन लाग्दैनथ्यो नि किनकी गाँउका अरु कोही साथीहरु स्कुल जाँदैनथे तर नगर्इं पनि धर थिएन, आमाले ढाड खुस्किनेगरी बजाउनुहुन्थ्यो । कुटाइ खानाको डर र कुटाइ खाँदा छिमेकीले देखेर आफ्नै बेइज्जत होला भन्ने पिरले म चुपचाप स्कुल जान तयार हुन्थें । हो मलाई अरुको अगाडी आमाले, कुट्नुभो, गाली गर्नुभो भने मेरो सब इज्जत गयो झैं लाग्थ्यो तर बाँदर जस्तो मेरो दाइ चाही दुइचार ड्याम नखाई र एकचोटी बाजा नबजाई स्कुल जान मरिगए मान्थेन ।  

हामीलाई पुर्याउन जान बुवाआमाको फुर्सद थिएन, फुर्सदै भएपनि छोराछोरीलाई स्कुल पुररयाउन जाने चलन थिएन। न गाडी चल्ने बाटो न त बाटोमा बाक्ला घरहरु नै । ठाउँठाउँमा फाट्टफुट्ट घर हुन्थे बाँकी पूरै बाटो चकमन्न हुन्थ्यो । कतै कतै त बाटो नै अध्यारो हुने गरी वरीपरी उखु र मकैको फाँटमात्र हुन्थे । त्यस्तो ठाँउमामा पुगेपछि झयाउँझ्याँउ किराफट्यांग्रा र चराचुरुंगीको मात्र आवाज सुनिने । मलाई भुत भनेपछि असाध्यै डर लाग्ने झन् ति ठाँउहरुमा पहिलेपहिले मन्छे पोल्थे भनेको सुन्या थिएँ । त्यसैले म दाइको अघिपछी गर्दै छिटछिटो पाइला चाल्थें ।  दाइले चाल पाउँथ्यो म डराएको । “मलाई पिसाब आयो त हिन्दै गर” भनेर घारीमा छिथ्र्यो र डरले म नरोएसम्म निस्कँदैनथ्यो । प्राय हामी एकअर्कासँग कुरा नगरीकन नै लुखुरलखुर हिडेर स्कुल पुग्थेम । खुट्टामा हाम्रो कहिले चप्पल हुन्थ्यो कहिले हुन्थेन किनकी चप्पल लगाउन दशैँ कुर्नु पथ्र्यो । दशैंमा पाएको चप्पलले जति दिन धान्यो लगायो अनि अर्को दर्शै न आउन्जेल खाली खुट्टा स्कुल जान्थेम । चैत्र बैसाखको चर्को घाम त्यसमाथि बिहानको पढाइ, चप्पल नभएका ति हाम्रा कलिला पैताला तातो बालुवाले गर्दा चिल्सा परेका हुन्थे । स्कुलबाट घरपुगेपछि आमाले चिसो पानि खनाइिदनु हुन्थ्यो गोडामा ।  

म मान्छे सानै देखि मरिेचे तर कपाल भने ज्यान भन्दा नि ठुलो, मेरो कपाल र पाखुराका रौं देखेर तामांग्नीहरु भन्ने गर्थे नानी “तपाईँलाई त भैंसी फाप्छ” । खै के फापेको भन्नु, बुवाले बटैयामा अर्काको भैसी पाल्नुभएको थियो । दूध नदिए पनि गोबरचाही बेच्नै पुग्नेगरी दिन्थ्यो । कम्मरसम्मको लामो मेरो कपाल आमाले टनक्क पारेर बाटिदिएपछि एकहप्तासम्म नकोरे पनि केही हुन्थेन। भर्खरै बाटेर आएझैँ देखिन्थ्यो । त्यसैले आमाले नभ्याएको दिन म आफै यसो सम्याइसुम्याइ पारेर स्कुल जान्थे । म सम्याउन बाहेक आफ्नो कपाल आफै कोर्न सक्दिनथें । यसो कोशीस गर्यो भने पनि काइयो कपालभित्रै अल्झिन्थ्यो अनि निकाल्न खोज्दा खोज्दै मेरो हात गलेर फत्तक्क हुने । सबैसाथीहरुको ठुटे कपाल देखेर मलाई डाहा लाग्थ्यो, किनकि उनीहरु आफ्नो कपाल आफैं कोर्थे र घरमा भए जति नाना थरी किलिपकाँटा टाउकाभरी घुसारेर हिँड्थे । आफ्नो भने जहिले नि रातो धागोले टिनिक्क मुर्दा कसे झै कस्नुपर्ने बाध्यता । म आफ्नो पनि छोटो कपालको  भाको र अरु साथीहरु झै झरीमा रुझ्दै बाटाबाटो दौडिएको कल्पना गर्थे। तर मेरो त्यो कल्पना कहिल्यै पूरा भएन । न आमाले मेरो कपाल काटीदिनु भो न त कहिल्यै झरीमा रुझ्न नै पाएँ। पानीमा रुझ्यो कि बिरामी पर्थें म । बिरामी परेपछि धामीकोमा नलगी ठिक हुन्नथ्यो मलाई । 

म पढाइमा निकै जान्ने थिएँ तर अक्षर चाहीँ कागले छेरे जस्ता किरी र मिरी । अनि दाइ चाहीँ पढाइमा ल्वाँदे तर अक्षर भने चित्रकारले कुँदेजस्ता सुन्दर । दाइ आज मरीमरी याद गरेको पाठ भोलीपल्ट स्कुल पुग्दा खाइसक्थ्यो त्यही भएर प्रायजसो कुटाइ खान्थ्यो, कि कुखुरा बन्थ्यो त कि त्यो घन्टी नसकुन्जेल डेस्कमा उभिन्थ्यो । मलाई यो दृष्य असाध्यै पीडादायी हुन्थ्यो । कहिलेकाहीँ त म पनि याद नगरी जाउँ र दाइसँगै कुटाइ खाउँ झैं लाग्थ्यो तर स्कुलमा साथीहरुको अगाडी आफ्नो छुट्टै इज्जत थियो । कुटाइ खाएर म आफ्नो छँदाखाँदाको इज्जत फाल्न पनि सक्दिनथें । घरमा पनि  मैले सबै पाठ लेखिसकेपछि उ खुरुखुरु साथ्र्यो मात्र । लेख्ने पाठ त मेरो सारेर जोगिन्थ्यो तर याद गर्नुपर्ने पाठको भाग स्कुल पुगेर सरको कुटाइ खाने तयारीसाथ ऊ फुसफुस निदाउथ्यो । म चाहीँ आमाले बत्ती निभाइदिसक्दा पनि मनमनै पाठ याद गर्थें र भोलीपल्ट सरको अगाडी खरररर भन्न सक्छु भन्ने लागेपछि मात्रै निदाउथें । जे होस् दाइ र म एउटै कक्षामा सँगसँगै पास हुदै गयौं। हाम्रो रिजल्ट भएको दिन दाइले सधैं आएर आमाको खुट्टा ढोग्थ्यो । छोराले आफ्नो गोडा ढोगेपछि आमाले थाहाँ पाउनुहुन्थ्यो दाइ पास भएको कुरा । 

यावत तरिकाले समय बित्दै जाँदा चार कक्षाको पनि रिजल्ट सुन्ने दिन आयो । १ देखि १० कक्षासम्मको रिजल्ट एकै दिन सुनाइन्थयो । स्कुलको चौरभरी रिजल्ट सुन्ने मान्छेको भिड हुन्थ्यो अनि सरहरुले चाहीँ माइकमा पास हुने जतिको नाम फुक्नुहुन्थ्यो । जस्को नाम आएन त्यो फेल । माइकमा मेरो नाम आयो। म खुसीले गद्गद् भएँ दाइ पनि खुसी भयो । अब हामी दाइको नाम कुर्दै थियौं । तर  दुर्भाग्य त्यो वर्ष दाइको नाम अन्तिमसम्म पनि आएन अर्थात् म पास भएँ अनि दाइ फेल । हामी दाजुबैनी केही नबोली लुरुलुरु घर पुग्यौं ।  त्यो दिन घर पुगेर दाइले आमाको गोडा ढोगेन । छोराको निन्याउरो अनुहार देखेर आमाले थाहा पाइहाल्नु भो दाइ फेल भाको कुरा । आमा  निकै बेर केही बोल्नुभएन । खै वहाँको मनमा के के हुरीबतास चल्यो त्यो वहाँलाई नै था होला । केही समयपछि आमाको आवाज आयो “घोडा चढ्ने मान्छे लड्छ पढ्ने मान्छे फेल हुन्छ , के भो र मेरो छोरा झन् इख लिएर पढ्छ, अर्को वर्ष धेरै नम्बर ल्याएर पास हुन्छ” भनेर दाइलाई सम्झाउनु भयो । 

केही दिन पछि स्कुल लाग्यो । तर अब दाइको र मेरो कक्षा फरक, किताब फरक, साथीभाइ फरक, स्कुलमा खेल्ने थलो फरक अनि घर फर्कने र स्कुल जाने समय पनि फरक हुन थाल्यो । किनभने अब दाइ आफ्नै साथीहरुसँग रमाउन थालेको थियो । दाइ अलि रुखो स्वभावको हुँदै गयो । उस्को बारेमा अब मलाई खासै केही थाहा हुन छोड्यो किनकि ऊ स्कुलमा पनि मसँग बोल्न रुचाउँदैनथ्यो । उस्का साथीहरुले म उस्को बहिनी भन्ने थाहा पाए भने बहिनी ५ मा दाइ ४ भनेर उस्को खिल्ली उडाउँछन् भन्ने डरले उस्ले मलाई स्कुलमा नबोल्न आदेश दिएको थियो ।  कहिलेकाहीँ स्कुलबाट भागेर घर आउँथ्यो र दुइजनालाई राखिदिएको खाजा एक्लैले बुत्याइदिन्थ्यो । ऊ अब स्कुलबाट भागेर कहिले चरा मार्न, कहिले माछा मार्न, कहिले बाढी आएको ठाउँमा पौडी खेल्न अनि कहिले जमुना र कुसुम खान जंगल पुग्थ्यो । त्यसैले पनि उस्ले आमाको कुटाइ नखाएको दिन हुन्थेन । कहिलेकाहीँ ऊ कुटाइ र भात सँगसँगै खान्थ्यो भने कहिले कुटाइ मात्र खाएर सुत्थ्यो । मलाई दाइको असाध्यै माया लाग्थ्यो तर म केही गर्न सक्दिनथें उस्लाई आमाको कुटाइबाट बचाउन ।  

दाइ उस्का पाठहरु मलाई सोध्थ्यो । म बताइदिन्थे । तर म भन्दै जाने अनि उ लेख्दै जाने गर्नको लागि म सँग समय हुन्थेन किनकि मलाई पनि आफ्नो पाठ गर्नुपर्ने हुन्थ्यो । फेरी धेरैबेरसम्म बत्ति बालेर पढ्दा बुवाले पल्लो कोठाबाट सराप्नु हुन्थ्यो । “मट्टितेल किन्ने पैसा छैन, भाको जति आजै बालेर सक तिमेरका झोल” । हो हाम्रो गाँउमा लाइन पुगेको थिएन । टुकीमा पढ्नुपर्ने बाध्यता त्यसमाथि मट्टितेल किन्ने पैसा नहुनाले राती धेरै बेर पढ्न नपाउने अर्को विवशता ।  कहिलेकाहीँ त म झ्यालबाट आएको जुनको उज्यालोमा पाठ लेख्थे । जसोतसो दाइ र म पढ्दै गयौं । दाइ नौ कक्षामा म दश कक्षामा । अब त हामी किशोरकिशोरी भैसकेका थियौं । दाइको र मेरो झगडा पर्यो भने तँ फलानाको पोइ , तँ फलानाको बुडी भनेर बाझाबाझ गथ्र्यौं । म दाइलाई आफ्नो कक्षाको राम्री र पडाकु केटीहरुको नाम लिएर जिस्काउथे त्यसैले ऊ रिसाएझैं गरेपनि मनमनै मख्ख पथ्र्यो । तर मलाई भने ल्वाद, कहिल्यै स्कुल नजाने, सधैं कुटाइ खाने र गुच्चा मात्र खेल्ने साथीहरुको नाम लिएर चिडाउथ्यो । मैले दाइलाई कुटें भने मेरै हात दुख्थ्यो त्यस्का हड्डीले । 

मेरो एसएलसीको समय नजिकिदै थियो । हामी दश कक्षाको सबै विद्यार्थीहरु एसएलसीको तयारीको लागि सदरमुकाम कलैयाको विभिन्न ठाँउमा डेरा लिएर बस्न थाल्यौं । म सदरमुकाम गएपछि दाइलाई पाठ सिकाउने कोही भएन । उ स्कुल जान्थ्यो जान्थेन केही पत्तो हुन्थेन । एसएलसी परिक्षा दिन सदरमुकामबाट झन्डै  पाँचसात किलोमिटर पर जानुपथ्र्यो । सात बजेदेखिको परिक्षाको लागि साइकल चढेर म साथीहरुसँग परिक्षा हल पुग्थे भने दाइ पनि घरबाट लगभग १५-१६ किलोमिटरको कच्ची बाटो साइकल चढेर मेरो परिक्षा केन्द्र पुग्थ्यो । भित्र मैले परिक्षा दिदै गर्दा बेलाबेलामा दाइले बाहिरबाट विस्तारै साउती गरेर बोलाउथ्यो र सोध्थ्यो “बुइनी तँलाई कति नम्वरको उत्तर आएन भन्त, ह्या मसँग गेसपेपर छ म च्यातेर फाल्छु अनि लेख्”  दाइले मलाई असाध्यै माया गथ्र्यो नगर्ने भए किन ४ बजे राती उठेर त्यती लामो बाटो बुढो साइकल कुदाउँदै सात बजे बहिनीको एसएलसी परिक्षा केन्द्र पुग्नुपथ्र्यो र मज्जाले सुतेर बसे भैहाल्थ्यो नि । पाँचौ परिक्षा दिएर फर्किदै गर्दा दाइले मलाई बाटोमा सुनायो एउटा अचम्मको कुरा । म छक्क परें अनि मक्ख पनि । अहिले नै हल्ला नगर्ने सर्तमा आफ्नो बिहेको कुरा छिनेको कुरा सुनायो । “अमलेखगंजको केटी हो । अली मोटी छ तर तर मलाई राम्री लाग्यो । बुवालाई पनि बुहारीको रहर लाग्यो रे । म बिग्रीएँ रे । खाली खोपी र गुच्चा मात्रै खेले रे । भैंसी पनि राम्रोसँग चराइन रे । स्कुल पनि सधैं गइन रे । बेलुका भात खान पनि समयमा घर आइन रे । बिहे गरिदिएपछि म सुध्रिन्छु भनेर गाँउका सबले बुवालाई उचालेछन् । हिजो शनिबार बुवाले बिरगंज घुमाउन लान्छु भनेर अमलेखगंज लगेर केटी देखाए, अनि सिधै टिकाटालो गरेर आको हिजो । बिहे २२ गते हो, त्यसैले म भोलि देखि आउँदिन होला तेरो जाँचमा । तँ पनि १४ गते जाँच सकिना साथ घर आइजो । बिहेको लागि पुरै घर पोत्नु छ । त्यसपछि त तेरी भाउजुले पोती हाल्छे नि । अनि छ नि उस्को नाम रमा हो ।उस्ले आठ कक्षा पढेर छोडेको रे । खासै खेतीपाती गर्न आउँदैन रे तर लुगा चाहीँ एकघण्टामा एक ट्रक धुन्छे रे । बुवाले मेरो बिहेमा बस लैजाने भन्नुभाको छ । अनि तँलाई पनि नयाँ कुर्थासुरुवाल किन्दिने रे” । यि सब कुरा सुनाइ रहँदा मैले उस्का अनुहारमा अथाहा खुसी देखें.... मात्र खुसी । भविष्यमा आउने पीडा बारे न उस्लाई ज्ञान थियो न त मलाई नै त्यसैले हामी  दुबै साइकल रोकेर खुब कुरा गर्यौ । दाइ बीचबाटोबाट घरतिर लाग्यो म सदरमुकाममा भएको आफ्नो डेरा तिर । 

बुवाले दाइको बिहे बस लगेर नै गरिदिनु भो । बिहेको केही दिन घर–सुराली, चिनजान र आवतजावत गरेरै बित्यो । लगभग एक महिनापछि आमाले दाइलाई स्कुल जा भन्नु भयो । दाइ गयो पनि । एक दिन अचानक दाइ घरमा आएर पड्क्यो । “अब देखि म स्कुल जान्न । आज मेरो कत्रो बेइज्जत भो थाहा छ तपाईँहरुलाई? त्यो सरले सब साथीको अगाडी “सादी करके भि स्कुला आया रे तु” भनेर जिस्कायो अनि सब जना गलल्ल हाँसे” बेस्सरी पड्किदै किताब भुइभरी फालिदियो  । घरका कोही केही बोलेनन्, भाउजू पनि चुपचाप दाइको रिस नाप्दै हुनुहुन्थ्यो । नभन्दै दाइ भोलिपल्ट देखि स्कुल गएन, अहँ मरिगए जान मानेन । ऊ यत्तिक्कै बरालिएर हिंड्न थाल्यो । घरमा किचकिच शूरु भयो । एकसाँझ बुवाले भात खाने बेलामा दाइसँग भन्नु भो । “अब तँ स्कुल नजाने भए यसरी खेलेर चैं खान पाउँदैनस् । म बुढोले मात्रै कसरी धान्नु । अब कमाउन पर्यो । अब तँ मात्रै होइन तेरो स्वास्नी पनि छ । घरमा नदिए पनि आफू र आफ्नो स्वास्नी पाल्ने मेसो गर्” । दाइ केही बोलेन । चुपचाप भातको गाँस् टिपेर आफ्नो कोठातिर लाग्यो । 

दाइले आफ्नो स्कुल, आफ्नो कक्षा, आफ्ना किताबहरु, ति चित्रकारले कुँदेजस्ता सुन्दर अक्षरहरु अनि स्कुलका आफ्ना सबै साथीहरु र उस्को त्यो रमाइलो जिवन अनि किशोरावस्थाको अल्लारेपनलाई माया मार्यो । ९ कक्षामा पढ्दापढ्दै १६ बर्षको उमेरमा विवाह भएको मेरो दाइले धेरै पढेर राम्रो जागिर खाने र सुखमय जीवन जिउने सपना त्यागेर मेलापातमा लाग्यो । ज्यालाबनि गर्न थाल्यो अनि खेतबारीको काम गर्न थाल्यो, उ त्यसैमा रमाउन थाल्यो उ साच्चै रमायो या रमाएको अभिनय मात्र गर्यो त्यो त उसैको मनलाई थाहा होला । यसरी किताब र स्कुले जिवनसँग उस्को सम्बन्ध बिच्छेद भयो तर ऊ आफ्नो पारिवारीक र बैवाहिक जीवन लिएर अघि बढ्यो भने म पनि आफ्नो पढाइ पूरा गर्ने सपना लिएर अघि बढें ।